आपल्या मनात कधी असा विचार आला आहे का, की जेव्हा आपण एखाद्या दुसऱ्या व्यक्तीचे कौतुक ऐकतो, तेव्हा आपल्या मनात असूया किंवा मत्सर का जागा होतो? ही एक सामान्य मानवी भावना आहे, पण हीच भावना जेव्हा देवांच्या मनात निर्माण होते, तेव्हा काय घडते? श्री-दत्त-जन्म-कथा ही केवळ एक पौराणिक कथा नाही, तर ती अहंकार, मत्सर, पतिव्रता धर्म आणि बुद्धिमत्तेच्या विजयाची एक अद्भुत शिकवण आहे. ही कथा आपल्याला सांगते की कसे ब्रह्म, विष्णू आणि महेश या त्रिमूर्तींना सुद्धा माता अनसूयेच्या पतिव्रता धर्मापुढे हार मानावी लागली आणि कसे एका मोठ्या धर्मसंकटातून एका दिव्य अवताराचा जन्म झाला.
१. अहंकार आणि मत्सर देवांनाही सोडत नाही (श्री-दत्त-जन्म-कथा)
कथेची सुरुवात होते देवर्षी नारदांच्या आगमनाने. विश्वाचे कल्याण व्हावे या हेतूने भगवंताचे गुणसंकीर्तन करत नारदमुनी अत्रि ऋषी आणि माता अनसूयेच्या पवित्र आश्रमात पोहोचले. माता अनसूयेचे आदरातिथ्य, तिचे सौंदर्य आणि तिचा पतीनिष्ठ स्वभाव पाहून नारदमुनी अत्यंत प्रभावित झाले.
तिथून निघाल्यानंतर त्यांची स्वारी प्रथम ब्रह्मलोकात गेली. देवी सावित्रीसह विराजमान असलेल्या ब्रह्मदेवांना भेटून नारदांनी माता अनसूयेच्या गुणांचे भरभरून वर्णन केले. परंतु, दुसऱ्या स्त्रीचे गुणवर्णन ऐकून सावित्री मातेला आनंद होण्याऐवजी वैषम्य वाटले. ती संतापाने म्हणाली, “नारदा! अनसूयेच्या ठिकाणी असे कोणते विशेष गुण आहेत की ती तुम्हाला जगावेगळी वाटते?” नारदांनी शांतपणे उत्तर दिले, “माते, मी त्रैलोक्यात फिरलो, पण अनसूयेसारखी सर्वगुणसंपन्न स्त्री मला आढळली नाही. तिचा पतिव्रता धर्म पराकोटीचा आहे.” हे ऐकून सावित्री अधिकच प्रक्षुब्ध झाली आणि शाप देण्यास उद्युक्त झाली. तेव्हा नारद म्हणाले, “माते, अगोदर माझे बोलणे खोटे ठरवा आणि मग मला शाप द्या. माझे बोलणे असत्य असेल, तरच तुमचा शाप मला बाधेल.”
असे म्हणून नारद कैलासाला गेले. तेथे भगवान शंकर आणि पार्वती आनंदात गोष्टी करत बसले होते. नारदांनी तिथेही अनसूयेच्या गुणांचे मुक्तकंठाने वर्णन केले. शंकरांना ते रुचले, पण पार्वतीला मात्र नाही. ती देखील रागावली आणि शाप देऊ लागली. नारदांनी तिलाही तेच उत्तर दिले, “माते, अगोदर माझे म्हणणे तर खोटे ठरवा आणि मग मला शाप द्या.”
तेथून निघून नारद वैकुंठ लोकाला गेले. तेथे लक्ष्मी आणि नारायण विराजमान होते. तिथेही तोच विषय निघाला. विष्णूंना अनसूयेचे गुण ऐकून आनंद झाला, पण लक्ष्मीचे चित्त मात्र विषन्न झाले. तिच्या मनात अनसूयेबद्दल असूया निर्माण झाली. जेव्हा ती नारदांना शाप देणार, तेव्हा नारद म्हणाले, “माते, आधी माझे म्हणणे तर खोटे आहे हे सिद्ध करा आणि मग मला शाप द्या.”
या प्रसंगातून आपल्याला एक खोल शिकवण मिळते. एखाद्या स्त्रीपुढे दुसऱ्या स्त्रीचे गुणवर्णन केले, तर तिला वाटते की “मीच सर्व स्त्रियांमध्ये सर्वगुण श्रेष्ठ आहे.” ही भावना इतकी प्रबळ असते की तिने देवींनाही सोडले नाही. अहंकार आणि मत्सर हे विकार इतके शक्तिशाली आहेत की ते देवांचा सुद्धा घात करू शकतात. ही कथा आपल्या सर्वांसाठी एक चेतावणी आहे की या नकारात्मक भावनांपासून आपण नेहमी सावध राहिले पाहिजे.
२. सर्वात मोठी परीक्षा: धर्मसंकटावर बुद्धीने केलेली मात (श्री-दत्त-जन्म-कथा)
नारदांनी केलेल्या गुणगौरवाने आपल्याला कमीपणा येत आहे, असे वाटून त्या तिन्ही देवींनी मिळून अनसूयेचा पाडाव करण्याचा निश्चय केला. त्यांनी आपापल्या पतींना—ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांना माता अनसूयेच्या पतिव्रता धर्माची परीक्षा घेण्यास भाग पाडले. घरात रुसून बसलेल्या आपल्या पत्नींचे मन राखण्यासाठी, तिन्ही देव एका मोठ्या पेचात सापडले, पण अखेर त्यांनी अनसूयेची परीक्षा घेण्याचे ठरवले.
ज्यावेळी अत्रि ऋषी तपश्चर्येसाठी आश्रमाबाहेर गेले होते, तेव्हा हे तिन्ही देव भिक्षूंचे रूप घेऊन अनसूयेच्या दारात आले. श्री विष्णूंनी सवाल टाकला, “भवती भिक्षां ददातु.” त्यापाठोपाठ ब्रह्मदेव म्हणाले, “ओम भवती भिक्षाम देही.” आणि मग भगवान शिवांनी आपल्या निराळ्या थाटात आरोळी ठोकली, “अलख निरंजन!”
अतिथींचा आवाज ऐकून माता अनसूया बाहेर आली. तिने त्या दिव्य तेजस्वी अतिथींचे स्वागत केले आणि भोजनाची तयारी केली. परंतु, भोजन वाढण्यापूर्वी त्या कपटी भिक्षूंनी एक अशक्य अट घातली. ते म्हणाले, “हे साध्वी, तू आम्हाला नग्न होऊन भोजन वाढावेस, हीच आमची इच्छा आहे. जर तू हे करू शकली नाहीस, तर आम्ही जेवल्याशिवाय भुकेलेच निघून जाऊ.”
हे ऐकून माता अनसूया एका मोठ्या धर्मसंकटात सापडली. अतिथींना विमुख पाठवणे हे गृहस्थाश्रमाच्या विरोधात होते. धर्मशास्त्र सांगते की, ज्या घरातून अतिथी माध्यान्हकाळी विमुख होऊन परत जातो, तो त्यांचे पुण्य घेऊन जातो. दुसरीकडे, त्यांची अट मान्य करणे हे तिच्या पतिव्रता धर्माच्या विरोधात होते. अशा कठीण प्रसंगी, ती घाबरली नाही. तिने परिस्थितीचे गांभीर्य ओळखले आणि या संकटावर मात करण्यासाठी आपल्या बुद्धीचा आणि विवेकाचा वापर केला.
३. पतिव्रता धर्माची शक्ती त्रिमूर्तींपेक्षाही श्रेष्ठ
त्या धर्मसंकटात सापडलेली अनसूया क्षणभर विचार करू लागली. तिच्या मनात आले, “माझी सत्यनिष्ठा आणि पावित्र्य अढळ आहे. मला कोणाच्याही शापाची भीती नाही.” मग तिच्या मनात एक विलक्षण विचार आला.
ज्या अर्थी एखाद्या अलड बाळाप्रमाणे भलता हट्ट धरून हे अडून बसले आहेत त्या अर्थी हे वयाने मोठे असले तरीही माझीच बाळे आहेत असे समजून यांना नग्न होऊन वाढले तर काय होईल.
असा विचार करत असतानाच तिला आपले पती, अत्रि ऋषी यांनी सांगितलेल्या शब्दांचे स्मरण झाले. त्यांनी तिला जाताना आपल्या चरणांचे तीर्थ (चरणोदक) एका कमंडलूत दिले होते आणि सांगितले होते की कोणत्याही संकटकाळी याचा उपयोग कर. हाच विचार करून तिने तो चरणोदकाचा कमंडलू हातात घेतला आणि त्यातील पवित्र तीर्थ त्या तिन्ही भिक्षूंवर शिंपडले.
आणि काय आश्चर्य! त्या चरणोदकाच्या स्पर्शाने त्रिमूर्तींची सर्व दैवी शक्ती नाहीशी झाली आणि ते तिघेही नुकत्याच जन्मलेल्या, भुकेने व्याकूळ होऊन रडणाऱ्या बाळांच्या रूपात रूपांतरित झाले.
त्यानंतर, माता अनसूयेने एका आईच्या वात्सल्याने, आपले वस्त्र बाजूला सारून त्या तिन्ही बाळांना पोटभर स्तनपान करवले आणि तृप्त केले. अशा प्रकारे, तिने अतिथींची अटही पूर्ण केली आणि आपल्या पतिव्रता धर्माचे रक्षणही केले. येथेच कथेचा खरा बोध दडलेला आहे; शुद्ध आणि निःस्वार्थ भक्तीची शक्ती विश्वाच्या निर्मात्यांपेक्षाही श्रेष्ठ आहे.
४. क्षमाशीलता आणि मोठेपणा: चूक मान्य केल्यानेच देवत्व मिळते
इकडे ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश परत न आल्याने त्यांच्या पत्नी सावित्री, पार्वती आणि लक्ष्मी चिंतेत पडल्या. तेव्हा नारदमुनींनी त्यांना सर्व सत्य सांगितले. हे ऐकताच तिघींच्याही तोंडचे पाणी पळाले. त्यांनी आक्रोश करायला सुरुवात केली, “आम्ही करायला गेलो काय आणि झाले काय! आमचा मोठा घात झाला. आमचे पतिराज आता आम्हाला परत कसे मिळतील?”
आपली चूक त्यांच्या लक्षात आली आणि त्यांचा अहंकार गळून पडला. त्या तिघीही आपला मोठेपणा आणि अभिमान बाजूला ठेवून अनसूयेच्या आश्रमात आल्या आणि आपल्या पतींना परत करण्याची याचना करू लागल्या. त्यांनी अनसूयेची क्षमा मागितली. माता अनसूयेने मनात कोणताही द्वेष न ठेवता त्यांना मोठ्या मनाने क्षमा केली. तिने त्याच चरणोदकाचा वापर करून त्या तिन्ही बाळांना पुन्हा त्यांच्या मूळ देव रूपात आणले.
या प्रसंगातून आपल्याला ही शिकवण मिळते की क्षमा करणे हेच खरे मोठेपण आहे आणि आपली चूक मान्य करून अभिमान सोडणे हाच देवत्वाचा गुण आहे. दत्त महाराजांची उपासना करण्याचे ५ सोपे टप्पे.
५. संकटातूनच होतो अद्भुत जन्माचा उदय
आपल्या मूळ रूपात आल्यानंतर तिन्ही देवांनी माता अनसूयेचा निरोप घेतला. तेव्हा अनसूया दुःखी होऊन म्हणाली, “आता तुम्ही निघून जाल आणि माझ्या आश्रमातला पाळणा रिकामा होईल. तुम्ही मला ‘माते’ म्हणून संबोधले, तर ते शब्द खरे करा आणि मग निरोप घ्या.”
तिची मातृत्वाची भावना पाहून तिन्ही देवांनी तिला वरदान दिले की, “आम्ही तिघेही मिळून तुझ्या पोटी पुत्ररूपाने जन्म घेऊ.”
या वरदानानुसार, योग्य वेळी, महाूरच्या पावन क्षेत्रात तो दिव्य क्षण आला. मार्गशीर्ष महिन्याच्या पौर्णिमेचा दिवस होता. पश्चिमेकडे भगवान सूर्यनारायण अस्ताला जात होते, तर पूर्वेच्या क्षितिजावर पूर्ण चंद्राचे बिंब उदयाला येत होते. दोन्ही दिशा अरक्तवर्ण झालेल्या होत्या, जणू काही आकाशात देवांनी गुलालाची उधळण केली होती. अशा मंगलमय प्रदोषकाळी, माता अनसूयेच्या उदरी ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांच्या एकत्रित अंशाने भगवान श्री दत्तात्रेयांचा जन्म झाला.
त्या क्षणी दाही दिशा प्रसन्न झाल्या, सज्जनांची मने आनंदली. देवांनी पुष्पवृष्टी केली, गंधर्व गाऊ लागले आणि अप्सरा नृत्य करू लागल्या. यावरून आपल्याला सर्वात मोठी शिकवण मिळते की, आपल्या आयुष्यातील सर्वात मोठे संकट हेच सर्वात मोठ्या आशीर्वादाचे कारण बनू शकते. परीक्षेची तीव्रता जितकी मोठी असते, तितकीच मोठी कृपा त्यानंतर प्राप्त होते. कठीण परिस्थितीतूनच अद्भुत संधींचा उदय होतो. भगवान दत्तात्रेयांबद्दल अधिक माहितीसाठी येथे वाचा.
श्री दत्त जन्म कथा आपल्याला अहंकार आणि मत्सर यावर विजय मिळवण्यास, पतिव्रता धर्म आणि सद्गुणांची शक्ती ओळखण्यास, बुद्धीने धर्मसंकटावर मात करण्यास आणि क्षमाशीलतेचे महत्त्व जाणण्यास शिकवते. ही कथा म्हणजे केवळ एक जन्मकथा नसून, जीवनातील प्रत्येक आव्हानाला सामोरे जाण्यासाठी एक मार्गदर्शक आहे.
शेवटी एक प्रश्न स्वतःला नक्की विचारा: आपल्या आयुष्यात आलेल्या कठीण परीक्षांकडे आपण एका नव्या संधीच्या रूपात पाहू शकतो का?