मराठा साम्राज्यात पेशवाईचा उदय (The Rise of Peshwa in the Maratha Empire) ही एक अत्यंत महत्त्वाची आणि तितकीच रंजक घटना आहे. कोणत्याही साम्राज्यात सर्वोच्च सत्ता एका पदावरून दुसऱ्या पदाकडे कशी हस्तांतरित होऊ शकते? छत्रपतींच्या सिंहासनाविरुद्ध हे कोणतेही उघड बंड नव्हते किंवा रक्ताचा एकही थेंब न सांडता झालेले हे सत्तांतर मराठा इतिहासातील सर्वात अनपेक्षित बदलांपैकी एक होते. हा बदल विश्वास, कर्तबगारी आणि काही दूरगामी निर्णयांचा परिणाम होता. तो नेमका कसा आणि का घडला, याची पाच प्रमुख कारणे आपण या लेखातून जाणून घेणार आहोत.
१. पेशव्यांचे पद सुरुवातीला वंशपरंपरेचे होते का?
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापनेसोबतच एक कार्यक्षम प्रशासन व्यवस्था निर्माण केली. या व्यवस्थेचा कणा म्हणजे ‘अष्टप्रधान मंडळ’. या मंडळात ‘पेशवा’ किंवा ‘मुख्य प्रधान’ हे एक अत्यंत महत्त्वाचे पद होते, पण ते वंशपरंपरागत नव्हते. छत्रपतींच्या इच्छेनुसार आणि केवळ योग्यतेच्या आधारावर या पदावर नियुक्ती केली जात असे.
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे पेशवे मोरोपंत पिंगळे हे त्यांच्या कर्तबगारीसाठी ओळखले जात. पुढे छत्रपती संभाजी महाराज, छत्रपती राजाराम महाराज आणि महाराणी ताराबाई यांच्या काळातही पेशव्यांची नियुक्ती झाली, पण सत्तेची सर्व सूत्रे पूर्णपणे छत्रपतींच्याच हातात होती. पेशवे किंवा इतर सरदार कितीही पराक्रमी असले, तरी सत्ता त्यांच्या हाती जाण्याची शक्यताही तेव्हा नव्हती. यावरून स्पष्ट होते की सुरुवातीला पेशवा हे केवळ छत्रपतींच्या अधीन राहून काम करणारे एक जबाबदारीचे पद होते.
मग असे असताना, एकाच घराण्याकडे हे पद वंशपरंपरेने कसे गेले? याचे उत्तर छत्रपती शाहू महाराजांच्या एका निर्णयात दडले आहे.
२. मराठा साम्राज्यात पेशवाईचा उदय
मराठा साम्राज्यात पेशवाईचा उदय होण्यामागील सर्वात मोठे आणि निर्णायक कारण म्हणजे छत्रपती शाहू महाराजांनी बाळाजी विश्वनाथ भट यांच्यावर दाखवलेला अढळ विश्वास. औरंगजेबाच्या कैदेतून सुटून आल्यानंतर शाहू महाराजांना अनेक अंतर्गत आव्हानांना तोंड द्यावे लागले. त्यांचे सेनापती चंद्रसेन जाधव यांनी त्यांची साथ सोडून ताराबाईंचा पक्ष धरला होता. त्यातच त्यांचे पेशवे बहिरो पंत पिंगळे यांना कान्होजी आंग्रेंनी कैद केले. अशा अत्यंत कठीण परिस्थितीत, जेव्हा विश्वासू माणसांची कमतरता होती, तेव्हा बाळाजी विश्वनाथ यांनी ही जबाबदारी स्वीकारली.
शाहू महाराजांनी १७ नोव्हेंबर १७१३ रोजी बाळाजींना पेशवेपद दिले. बाळाजींनी केवळ मुत्सद्देगिरीने कान्होजी आंग्रे यांना शाहू महाराजांच्या पक्षात आणले नाही, तर पुढे दिल्लीला जाऊन मुघल शासनाकडून स्वराज्याच्या महसूल वसुलीचे अधिकार (चौथाई व सरदेशमुखी) परत मिळवले. सोबतच त्यांनी औरंगजेबाच्या कैदेत असलेल्या महाराणी येसूबाईंची सन्मानाने सुटका केली. बाळाजी विश्वनाथ भट यांची ही स्वामीनिष्ठा आणि कर्तबगारी पाहून शाहू महाराजांनी त्यांच्यावर पूर्ण विश्वास टाकला आणि त्यांना अधिकार दिले. याच विश्वासातून सत्तेचे केंद्र हळूहळू छत्रपतींकडून पेशव्यांकडे सरकण्यास सुरुवात झाली.
मराठा साम्राज्यात पेशवाईचा उदय
३. कर्तबगारीने मिळालेले पद वारसा हक्काचे कसे बनले?
शाहू महाराजांचा विश्वास केवळ बाळाजी विश्वनाथ यांच्यापुरता मर्यादित राहिला नाही, तर तो त्यांच्या संपूर्ण घराण्यावर बसला. बाळाजींच्या मृत्यूनंतर, दरबारातील अनेक ज्येष्ठ सरदारांचा विरोध डावलून शाहू महाराजांनी अवघ्या २० वर्षांच्या तरुण बाजीरावांना पेशवेपद दिले. बाजीरावांनी आपल्या पराक्रमाने हा विश्वास सार्थ ठरवला आणि मराठा साम्राज्याचा विस्तार अटकेपार पोहोचवला.
याच काळात सत्तेचे केंद्र साताऱ्याहून पुण्याला सरकले. सत्तेचे केंद्र साताऱ्याहून पुण्याला सरकणे ही केवळ एक भौगोलिक घटना नव्हती, तर ते राज्याच्या कारभाराचे छत्रपतींच्या दरबारातून पेशव्यांच्या स्वतःच्या प्रभावक्षेत्रात झालेल्या हस्तांतरणाचे प्रतीक होते. जरी बाजीराव शाहू महाराजांच्या शब्दाबाहेर नव्हते, तरी प्रत्यक्ष राजकारणाची सर्व सूत्रे पेशव्यांच्याच हातात होती. त्यामुळे छत्रपती हळूहळू नामधारी प्रमुख बनत गेले.
बाजीरावांच्या मृत्यूनंतरही शाहू महाराजांनी त्यांचे पुत्र नानासाहेब (बाळाजी बाजीराव) यांना पेशवेपद देऊन पेशवाई भट घराण्यातच कायम ठेवली. या निर्णयानेच पेशवाई वंशपरंपरेची बनली. अर्थात, अंतिम सत्ता आपल्याच हाती आहे, हे शाहू महाराजांनी वेळोवेळी स्पष्ट केले होते. त्यांचा प्रसिद्ध संवाद यावर प्रकाश टाकतो:
“तुमचे वस्त्र की हा धोतरा आहे, फाटेल तेव्हा सांधला जाईल तो प्रधान पद सांधील”
या शब्दांमागील अर्थ खूप खोल होता. शाहू महाराज सांगत होते की, पेशव्यांचे पद (वस्त्र) हे ‘धोतरा’सारखे सामान्य आहे, जे फाटल्यास सहज बदलता किंवा सांधता येते. पण ‘राज्य’ हे एक अनमोल वस्त्र आहे, जे अंतर्गत कलहांमुळे फाटले, तर पुन्हा जोडले जाणार नाही. या विचारातून त्यांनी पेशव्यांना अधिकार दिले, पण राज्याची अंतिम सूत्रे स्वतःकडेच ठेवली.
४. सांगोला करार: सत्तेच्या हस्तांतरणावर शिक्कामोर्तब कसे झाले?
छत्रपती शाहू महाराजांच्या मृत्यूनंतर (१७४९) पेशवाईच्या उदयाचा सर्वात निर्णायक टप्पा आला. शाहू महाराजांनी मृत्यूपूर्वी दोन आज्ञापत्रे करून ठेवली होती. त्यानुसार, त्यांनी ताराबाईंचे नातू रामराजे यांना गादीवर बसवण्यास आणि पेशवेपद नानासाहेबांच्या घराण्यात वंशपरंपरेने चालवण्यास सांगितले होते.
या निर्णयावर कायदेशीर शिक्कामोर्तब झाले ते सांगोला कराराने. पण हा करार सहज झाला नाही. सांगोला आणि मंगळवेढा ही गावे प्रतिनिधी घराण्याच्या ताब्यात होती आणि त्यांनी ती पेशव्यांना देण्यास नकार दिला. तेव्हा खुद्द छत्रपती रामराजे आणि सदाशिवराव भाऊ यांना सांगोल्यावर चाल करून ते ताब्यात घ्यावे लागले. यानंतर २५ सप्टेंबर १७५० रोजी छत्रपती रामराजे आणि नानासाहेब पेशवे यांच्यात हा ऐतिहासिक करार झाला. या करारानुसार, राज्यकारभाराचे सर्व अधिकार अधिकृतपणे पेशव्यांना देण्यात आले आणि या बदल्यात पेशव्यांनी छत्रपती रामराजे यांना वार्षिक खर्चासाठी साडेसहा लाख रुपये उत्पन्नाचा मुलूख तोडून देण्याचे मान्य केले. या करारामुळे छत्रपती केवळ ‘नामधारी’ शासक उरले आणि पेशवे मराठा साम्राज्याचे ‘वास्तविक’ शासक बनले. सत्तेच्या हस्तांतरणाची ही एक प्रकारे अधिकृत नोंद होती.
सांगोला कराराविषयी अधिक माहिती
५. छत्रपतींच्या घरातील कलहाने शेवटचा घाव कसा घातला?
पेशव्यांची सत्ता मजबूत होण्यामागे छत्रपतींच्या घरातील अंतर्गत कलहदेखील मोठ्या प्रमाणात कारणीभूत ठरला. छत्रपती रामराजे हे पेशव्यांच्या सल्ल्याने वागत आहेत, असे वाटल्याने खुद्द त्यांच्या आजी, महाराणी ताराबाई, यांनीच १७५५ मध्ये त्यांना साताऱ्याच्या किल्ल्यात कैद केले.
या दुर्दैवी घटनेने छत्रपती पदाच्या प्रतिष्ठेला असा सुरुंग लावला की त्यातून ते पुन्हा कधीही सावरले नाही. ज्या छत्रपती पदासाठी हजारो मावळ्यांनी बलिदान दिले होते, ते पद आता घरातील भांडणामुळे एका कैद्याचे पद बनले होते. ताराबाईंच्या मृत्यूनंतर (१७६१) छत्रपतींकडे केवळ इंदापूरच्या देशमुखीसारखा नाममात्र अधिकार शिल्लक राहिला होता. या अंतर्गत दुहीमुळे पेशव्यांच्या सत्तेला आव्हान देणारी कोणतीही शक्ती मराठा साम्राज्याच्या केंद्रस्थानी उरली नाही.
समारोप
थोडक्यात सांगायचे तर, छत्रपतींची सत्ता पेशव्यांकडे जाणे ही एका रात्रीत घडलेली घटना नव्हती. शिवाजी महाराजांनी नेमलेल्या एका मुख्य प्रधानाच्या पदापासून सुरू झालेला हा प्रवास, शाहू महाराजांचा अढळ विश्वास, भट घराण्याची पिढीजात कर्तबगारी, सांगोला करारसारखे कायदेशीर निर्णय आणि शेवटी छत्रपतींच्या घराण्यातील अंतर्गत कलह यांसारख्या अनेक टप्प्यांमधून पूर्ण झाला.
हा इतिहास आपल्याला एक महत्त्वाचा प्रश्न विचारण्यास भाग पाडतो: अत्यंत विश्वास ठेवून दिलेले अधिकार कालांतराने मूळ सत्ताधीशासाठीच धोकादायक ठरू शकतात का?